شماره هفت از دیرباز مورد توجه اقوام مختلف جهان بوده است ; قوم «سومر» قدیمی ترین قومی بوده که به آن توجه کرده است . آنان متوجه سیارات هفتگانه ـ آنچه امروز نیز از کرات منظومه شمسی با چشم غیرمسلح دیده می شود ـ شدند و به پرستش آن ها پرداختند .

از جمله مواردی که عدد هفت در آن ها به کار رفته عبارتند از : 1 . ایام هفته 2 . تقسیم جهان به هفت اقلیم 3 . هفت طبقه زمین 4 . هفت طبقه آسمان 5 . هفت فرشته مقدس در نظر بنی اسرائیل .

همه این ها و موارد بسیاری دیگر که بعضی در افسانه های دیرین و سایر شؤون تمدنی بشر دیده شده ، نمایانگر اهمیت فوق العاده این عدد در نظر اقوام مختلف است .(1)

عدد هفت در امور دینی :

معادل هفت در عربی واژه های «سبع و سبعه » می باشد .

کثرت کاربرد این شماره در امور مذهبی نمایانگر اهمیت ویژه آن در این راستا است .

از جمله کاربردهای دینی عدد هفت عبارتند از :

 1 . هفت فرشته مقدس در نظر بنی اسرائیل 2 . هفت بار طواف بر گرد کعبه 3 . هفت طبقه جهنم 4 . هفت درب جهنم 5 . هفت سلام در قرآن ـ که عبارتند از : 1 . «سلم قولا من ربّ رحیم »(یس ،58) 2 . «سلم علی ابرهیم »(صافات ، 109) 3 . «سلم علی نوح فی العلمین »(صافات ، 79) 4 . «سلم علی موسی و هرون »(صافات ، 120) 5 . «سلم علی ءال یاسین »(صافات ، 130) 6 . «سلم علیکم طبتم »(زمر ، 73) 7 . «سلم هی حتی مطلع الفجر»(قدر ، 5) 6 . هفت بار تطهیر در قوانین طهارت 7 . هفت عضوی که در سجده باید روی زمین باشد 8 . هفت شبانه روز بلای قوم عاد 9 . هفت شهر عشق و هفت مردان در تصوف 10 . قرّاءسبعه .(2)

الف ) سبع و سبعه در قرآن :

این دو واژه 24 بار در قرآن به کار رفته اند ; بیست بار با واژه «سبع » و چهار بار با واژه «سبعه » که عبارتند از : «سبع سموت » (بقره ، 29 / فصلت ، 12 / طلاق ، 12 / ملک ، 3 / نوح ، 15) «السموت السبع » (اسراء ، 44 / مؤمنون ، 86) «ویقولون سبعة .. . (کهف ، 22) «و سبعة إذا رجعتم » (بقره ، 196) «سبع شداد» (یوسف ، 48) «سبعاً شداداً» (نباء ، 12) «سبع سنابل » (بقره ، 260) «سبع بقرت سمان یأکلهن سبع عجاف و سبع سنبلت خضر» (یوسف ،43 و 46) «سبع سنین » (یوسف ، 47) «سبع طرائق » (مؤمنون ، 17) «سبع لیال » (حاقّه ، 7) «سبعاً من المثانی » (حجر ،87) «سبعة ابواب » (حجر ، 44) «سبعة أبحر» (لقمان ، 27)

ب ) عدد هفت در روایات :

در روایات اسلامی نیز این شماره مورد توجه قرار گرفته است . تنها در کتاب «خصال » شیخ صدوق(رحمه الله) 116 روایت در «باب السبعة » آمده است .(3)

به برخی از این روایات اشاره می کنیم :

«هرکس اقرار به هفت چیز کند مؤمن است » ـ «بازخواست مردم ازهفت چیز در قیامت » ـ «وصیت به هفت چیز» ـ «محاجه امیرالمؤمنین(علیه السلام) با قوم خود در قیامت با هفت خصلت » ـ «واجبات نماز هفت چیز است » ـ وقت ، طهارت ، توجه ، قبله ، رکوع ، سجود ـ «اگر بنده ای گناه کند ، ملک موکل بر شانه راست هفت ساعت برای استغفار به او فرصت می دهد» ـ «تقسیم بندی عمر فرزندان به سه هفت سال » (هفت سال نخست برای بازی ، هفت سال دوم برای آموزش و هفت سال سوم برای فراگیری حلال و حرام ) ـ «کودک در هفت سال نخست آقایی می کند و در هفت سال دوم فرمانبردار و در هفت سال سوم مشاور خانواده است » ـ «قرآن بر هفت حرف نازل شده .»(4)

حکمت کاربرد عدد هفت در شرع مقدس :

در قرآن و فرهنگ اسلامی به برخی از عددها ، عنایت و توجه خاص شده است که از آن جمله می توان به عددهای «سه » ، «هفت » ، «هفتاد» ، «چهل » و .. . اشاره کرد . کاربرد هر یک از این ها حکمتی دارد که برخی را قرآن و روایات یادآور شده و برخی را نیز علوم جدید کشف کرده است . حکمت عدد هفت نیز تا حدودی بیان شده است . کتاب های لغت عربی آن را (همچون عدد هزار در فارسی ) نمادی از کثرت و فراوانی می دانند ;(5) ولی در قرآن و روایات هم به معنای کثرت و هم برای شمارش چیزی به کار رفته است .

عددی که نماد کثرت است عددی کامل و زنده است ; بر خلاف اعداد معمولی ریاضی «عدد زنده » آن است که فکر ایشان را تا بی نهایت پیش برد و واقعیت را آن چنان که هست در نظرها تجسم بخشد ; چنین عددی روح دارد و ریاضی دان و بی سواد هر دو عظمت آن را درک می کنند . عددی را (مثلا یک ) تصور کنید که یک کیلومتر صفر جلوی آن قرار گرفته باشد ; این عدد عظمت دارد ; اما تنها ریاضی دان عظمت آن را می شناسد ; ولی اعداد کامل و زنده را همه می شناسند و می توانند به ابهت و گستردگی اش اذعان کنند .(6)

شاید انتخاب عدد هفت برای کثرت به خاطر بسیاری از امور هفتگانه ثابت در جهان هستی باشد ، همچون یک دوره کامل هفت روزه زمان (یک هفته ) از این رو ، این شماره صرفاً یک عدد ریاضی محسوب نمی شود ; بلکه عددی برای نشان دادن کمال یک چیز است ; مانند عدد چهل که یکی از حکمت های آن این است که رسیدن به چهل سالگی به طور معمول با کمال عقل همراه است .(7)

اکنون به دو نمونه از آیات قرآن که عدد هفت در آن ها به همین منظور به کار رفته است ، توجه کنید :

1ـ «و لو أنّما فی الأرض من شجرة أقلم والبحر یمدّه من بعده سبعة أبحر مانفدت کلمت الله إنّ الله عزیز حکیم ; (لقمان ، 27) و اگر آن چه درخت در زمین است قلم باشد و دریا را هفت دریای دیگر به یاری آید ، سخنان خدا پایان نپذیرد . قطعاً خدا است که شکست ناپذیر حکیم است .»

در این آیه ، قرآن به جای این که بگوید : مخلوقات خداوند در پهنه هستی عددی بسیار بسیار بزرگ دارند می گوید : اگر تمام درختان روی زمین ، قلم و همه دریاها مرکب شود ، تمام قلم ها می شکند ، و ازبین می رود ، ولی حقایق عالم هستی و معلومات پروردگار هستی پایان نمی پذیرد . عظمت سخن آن گاه روشن تر می شود که عدد هفت نمادی از کثرت باشد ، در این آیه برای مجسم ساختن عدد بی نهایت و نزدیک ساختن معنای علم بی پایان خدا و گستردگی فوق العاده جهان هستی به افکار ما ، از عدد زنده استفاده شده است .(8)

2ـ «و إنّ جهنم لموعدهم أجمعین * لها سبعة أبوب لکلّ باب منهم جزء مقسوم ; (حجر ، 43ـ44) و قطعاً وعده گاه همه آنان دوزخ است ، ]دوزخی[  که برای آن هفت در است و از هر دری بخش معین از آنان ]وارد می شوند[ .» در این آیات آمده که جهنم هفت در دارد ; بعید نیست که عدد هفت در اینجا نیز برای کثرت باشد ; یعنی جهنم درهای بسیار و فراوان دارد ; و واضح است که این تعداد درها در حقیقت به عوامل گوناگونی که انسان را به جهنم می کشاند اشاره دارد . هر چند روایات نیز به این «هفت در» اشاره کرده اند ; ولی ظاهراً درهای جهنم به هفت در محدود نمی شود .(9)

پی نوشت ها

------------

1 . ر .ک : لغت نامه دهخدا ، ج 14 ، ص 20768 ، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران

2 . لغت نامه دهخدا ، همان / برهان قاطع ، همان .

3 . ر . ک : خصال ، شیخ صدوق (ره ) ، ج 2 ، ص 340ـ405 ، مؤسسة النشر الاسلامی .

4 . ر .ک : سفینة البحار ، شیخ عباس قمی (ره ) ، ماده «سبع » / معارف و معاریف 

5 . ر .ک : لسان العرب ، ابن منظور ، ج 6 ، ص 155 ، داراحیاءالتراث العربی .

6 . ر . ک : تفسیر نمونه ، آیة الله مکارم و دیگران ، ج 12 ، ص 574 ، دارالکتب الاسلامی

7 . ر .ک : تفسیر نمونه ، همان ، ج 17 ، ص 76 / المیزان ، همان ، ج 18 ، ص 201 .

8 . ر .ک : تفسیر المیزان ، علامه طباطبایی ، ج 16 ، ص 232 ، نشر اسماعیلیان 

9 . ر .ک : المیزان ، همان ، ج 12 ، ص 175 ، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات / تفسیر نمونه

ر.ک: http: www.porsemanequran.com